Günümüzde çoğunlukla uluorta kullandığımız bu sözcüklerin tarihsel sürecini inceleyelim.  Efendi, Ağa özellikle Bey sözcüklerini rastgele kullanıyoruz. Oysa bu terimlerin Cumhuriyet öncesinde resmi, askeri, din anlamları vardı.

BEY: Aslı Türkçe big- beg, soylu, egemen, saygın, ulu, yaşça büyük erkek. Dişili, bigim- begümdür. Günümüz de aydın, kamı görevlisi erkekler için geçerli gayri resmi unvandır. Öğretmen Ahmet Bey gibi, Bey: Beyefendi, yüceltici anlamda daha üst konumdakiler için, örneğin “Vali Beyefendi” yarı resmi sözcüktür. Tanınmayan ya da mesafeli duran kişilere de nezaket gereği “Beyefendi” denilir. Cumhuriyet öncesinde, ağa ve efendi unvanlarının üstünde, paşalığın altında rütbe ve mevkide bulunanlara, örneğin divan beyi, sancakbeyi, alaybeyi, kaymakam bey, Sisam Beyi, beylerbeyi, boybeyi, daha eskilerde bağımsız ve ya yarı bağımsız egemenlere: Karaman Beyi, Orhan Bey, Dulkadır Beyi, İsfendiyar Beyi, bunların erkek çocuklarına da beyzade denirdi.

EFENDİ: Aslı Yunancada başına buyruk, sözü geçen, işin yürüten anlamında ki afentis- Authentes’tir. Türkçe de bu anlamına ilaveten terbiyeli, düzgün, saygın, anlamlarını da kazanmıştır. Örneğin Ali Efendi, Necip Efendi, Durdu Efendi, Efendibaba, bizim efendi(koca), efendi oğlum, Eskiden topluluklara “Efendiler” diye hitap edilirdi. “Bey” den bir derece alt düzeyde rütbe ve mevkideki erkeklere, örneğin katip efendi: Osmanlı ordusunda harbiye çıkışlı subaylardan, binbaşı (  özellikle alaylı binbaşılara efendi ve ağa da denirdi.) alt rütbelilere örneğin yüzbaşı efendi, din adamlarına da kazasker efendi, kadı efendi, şeyh efendi, efendi hazretleri, imam efendi denirdi.

Padişahların eşlerinin resmi unvanı kadınefendi, kızlarının ki sultanefendi idi. Şehzadelerin adlarına da efendi unvanı eklenirdi. Örneğin Yusuf İzzeddin Efendi.

AĞA: Kökü Türkçe ağmak, göğe doğru yükselmektir. Ulu, büyük evin veya aynı soydan bireylerin, toplumun önderi. Büyük kardeş (aga) baba, amca, koca anlamında ;çoğu durumda ad, kimi kez de (Hasan Ağa, ağa dayı, köy ağası gibi ) unvandır. Kırsalda günümüzde de kullanılır. Türkçe’ den Farsçaya “aka”  olarak geçmiştir. Cumhuriyet öncesin de kimi saray, kamu ve askeri görevlilerinin unvanıydı: kızlarağası, çarşı ağası, tatar ağası, bölük ağası, Türkmen ağası, Yeniçeri ağası, Ocak ağaları, dizdar ağa gibi. Aile çiftliğini yöneten kadınlara da hanımağa denilirdi.

Adnan GÜLLÜ Tarih Araştırmacısı & Eğitimci-Yazar

Faydalanılan kaynak: NTV Tarih Dergisi (Necdet Sakaoğlu)

Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul 1981