ATATÜRK’ÜN GEOMETRİ (HENDESE) KİTABINI YAZMA HİKÂYESİ

“Atatürk'ün geometri kitabını yazmasındaki amaç, Türkçe'yi yabancı kelimelerden arındırarak anlaşılır bir hale getirmektir.”

 Atatürk’ün ölümünden bir buçuk yıl kadar önce kendi eliyle yazdığı geometri kitabını basmak, 3. Dil Tarih Kurultayı’nın hemen akabinde ortaya çıkan bir fikirdi. GEOMETRİ, çağdaşlığın yolunu açarken bilimsel alanda da yapılan önemli çalışmalardan biri oldu. Atatürk Türk milletine her alanda yenilik ve çağdaşlığın yolunu açarken bilimsel anlamda da oldukça faydalı bir çalışmaya imza atmıştır.

Atatürk'ün 1936-1937 yıllarında yazdığı 44 sayfalık GEOMETRİ KİTABI sayesinde bugün geometri terimleri en kolay ve anlaşılır şekilde yazılıp okunmaktadır. Atatürk'ün Dolmabahçe Sarayı'nda kendi el yazısı ile yazmış olduğu geometri kitabında matematiksel birçok terim geliştirilerek anlaşılması oldukça güç olan Osmanlıca terimlerin ezberlenme ve öğrenme güçlüğüne son verilmiştir. Birçok terimi anlaşılır hale getiren Atatürk'ün geometriye katkıları oldukça büyük olmuştur.

Atatürk'ün yazdığı geometri kitabı 1937 yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yazar adı belirtilmeden yayımlanmıştır. Aynı yıl Atatürk Türk Dil Kurumu'nun daha önce kullanılmakta olan ve çeşitli bilim dallarına ait terimleri Türkçe terimler ile yeniden düzenleyerek Türk dilini yabancı dillerin etkisinden kurtarma çalışmalarına başladığını ilan eder. Böylelikle okullarda eğitim Türkçe terimlerle basılmış olan kitaplarla başlar ve Türk kültür hayatında önemli bir adım atılmış olur.

İkinci baskısı 1971 yılında Türk Dil Kurumu tarafından çıkarılmış olan kitaptaki birçok terim bizzat Atatürk tarafından türetilmiştir. Atatürk'ün geometriye verdiği önem ve geometri alanında yaptığı çalışmalar bilim adına yapılmış önemli çalışmalardır. Atatürk'ün kendisinin türettiği matematik terimleri ve yaptığı geometri tanımlarının büyük bir bölümü bugüne değin değişmeksizin kullanıla gelmiştir. Sadece birkaç terim sonradan küçük ölçüde değiştirilmiştir.

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK,  1937 yılında Sivas lisesinde benim bulunduğum sınıfa geldi. Atatürk adı etrafında oluşan efsanenin etkisindeyiz. Gözleri o kadar kuvvetli imiş ki Gözlerine bakan çarpılırmış. İlkin korka korka, gözlerine bakıyoruz. Çarpılmadığımızı görünce O mavi gözlere 45 dakika doya doya baktık. Dersimiz hendese idi. (Yani geometri). Atatürk dişçinin kızı Saadet’i tahtaya kaldırdı. Geçen derste müselleslerin nasıl eşit sayılacağını okumuştuk. Saadet bunun için tahtaya iki müselles çizdi. Biz o vakit üçgene müselles derdik. Saadet müsellesin kenarlarına ALFA, BETA ve GAMMA harflerini koydu. Atatürk’ün birden kaşları çatıldı. Saadet’e neden Yunan harfleri kullandığını sordu. Saadet, hocamız böyle yazdı, Ben de onun için kullanıyorum deyiverdi. Matematik hocamız müdür Ömer Bey sınıfta idi. Atatürk aynı soruyu ona sorunca Ömer Bey topu bakanlığa attı. Bakanlık bir kitap göndermişti, Onda bu harfler kullanılmıştı. Atatürk kitabı istedi o sayfayı buldu, yırtıp yere attı. Sonra gidip parmakları ile Yunan harflerini sildi yerine ABC yazdı.

 Bize; “arkadaşlar Türk alfabesi matematik terimlerini de ifade etmeye yeterlidir.” dedi. Aradan bir hafta geçmeden ABC’li yeni kitabımız geldi.

Osmanlıcası – Atatürk'ün önerdiği

•Bu'ud - boyut

•amûd - dikey

•dılı - kenar

•faraziye - varsayı

•hat - çizgi

•hattı munassıf - açıortay

•hattı mail - eğik

•kutur - çap

•kavis - yay

•kaaide - taban

•kaim zaviyeli müselles - dikey üçgen

•mekan - uzay

•muhit-i daire - çember

•mümâs - teğet

•mustatîl - dikdörtgen

•muhammes - beşgen

•mecmû - toplam

•mesâha-i sathiyye - alan

•mahrut - koni

•müselles-i mütesâviyü'l-adlâ' - eşkenar üçgen

•müselles-i mütesâviyü'ssâkeyn - ikizkenar üçgen

•murabba - kare

•mümaselet - imsiy

•müştak - türev

•müsavi - eşit

•muvazi - paralel-koşut

•menşur - pürüzma

•mukavves - eğri

•muhit - çevre

•nisbet - oran

•nısf-ı kutur - yarıçap

•re's - köşe

•re'sen mütekabil zâviyeler - ters açılar

•satıh - yüzey

•seviye - düzey

•şâkulî - düşey

•şibh-i münharif - yamuk

•tenasüb - orantı

•tamamlıyan zaviye - tümey açı

•umumi totale - ökül küre - yüre

•ufkî - yatay

•va'zîyet - konum

•veter - kiriş

•zâviye - açı

•zâviyetan'ı mütabâdiletân-ı dâhiletan - iç ters açılar

•zâviyetân-ı mütevâfıkatân - yöndeş açılar

•zaviyei hadde - dar açı

Adnan GÜLLÜ Tarih Araştırmacısı & Eğitimci-Yazar

Kaynak: Prof. İlhan Başgöz makalesinden faydalanılmıştır. Agop Dilâçar, "Geometri" kitabının Önsözü, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981   Vikipedi Ansiklopedisi