30 A?USTOS ZAFER VE TEYYARE BAYRAMI

“Kendi Tarihini ö?renmezsen ba?kalar?n?n anlatt??? masallar? TAR?H diye dinlersin.”  Yabanc? bir dü?ünürünün dedi?i gibi Tarihiniz çok zengin, ancak genç ku?aklara aktarmada o kadar yetersizsiniz” Diyor. Onun için Tarihi haf?zam?za sahip ç?kmas?n? bilelim ve gençlere aktaral?m.

                Büyük Önder Mustafa Kemal Atatürk'ün Ba?komutanl???nda 26 A?USTOS 1922’de AFYON-KOCATEPE’de ba?layan ve 30 A?USTOS 1922’DE DUMLUPINAR'da emperyalist devletlere kar?? kazan?lan “Büyük Taarruz ve Ba?komutanl?k Meydan Muharebesi” Sava??n?n Y?l dönümüdür.

 “Ba??ms?zl?k” ve “Kurtulu?” mücadelemizin zaferle taçland???, Cumhuriyetimizin temellerinin in?a edildi?i ve TAR?HTEN S?L?NMEK ?STENEN B?R M?LLET?N direni? ve dirili?inin yükseldi?i, Gündür. Ayr?ca tüm ezilen milletlere moral ve heyecan kayna?? olan günü co?ku ile kutluyoruz.…

30 A?USTOS ZAFER VE TEYYARE BAYRAMI KUTLU OLSUN

30 A?USTOS Zafer Bayram?, ilk defa 30 A?USTOS 1923 tarihinde:

AFYONKARAH?SAR, DEN?ZL?, KAHRAMANMARA?, ANKARA VE ?ZM?R'DE kutlanm??t?r. ??gale u?rayan bu iller, kurtulu?un ne anlama geldi?ini en çok bilen illerdi... Daha sonra  ?lk kez 1924 y?l?nda AFYON'DA BA?KUMANDAN ZAFER? ad?yla kutland?ktan sonra,  30 A?ustos  günü, Türkiye'de 1926'dan itibaren ZAFER BAYRAMI olarak kutlanmaya devam etmektedir. 30 A?USTOSLAR, 1926'dan itibaren “Zafer ve Tayyare Bayram?” olarak kutland?.

Genç Cumhuriyet, 1925-1945 aras?nda uçak fabrikalar? kurdu. Fakat II. Dünya Sava?? sonras?nda yerli-milli uçak sanayiden vazgeçildi. 1950'lerde uçak fabrikalar? kapat?ld?.  ??te bu süreçte “30 A?ustos Zafer ve Tayyare Bayram?’n?n “TAYYARE” k?sm? da unutturuldu

Bu topraklar?n yeniden vatan yap?l???n?n 101.nci y?l?nda “30 A?ustos Zafer Bayram?’n? co?kuyla kutluyoruz. Ancak 1950'lerden beri bu önemli bayram?n asl?nda yar?s?n? kutluyoruz, çünkü di?er yar?s?n? unutturdular. Bizim bugün “30 A?ustos Zafer Bayram?” diye kutlad???m?z bayram, Cumhuriyet'in ilk y?llar?nda “30 A?ustos Zafer ve Tayyare Bayram?” olarak kutlan?yordu. “Nas?l yani?” dedi?inizi duyar gibiyim! En iyisi her ?eyi en ba??ndan anlatal?m

KUVAYI HAVA?YE

Milli Mücadele'de TBMM, 13 HAZ?RAN 1920'de Harbiye Dairesi'ne ba?l? bir “Kuvay? Havaiye ?ubesi” kurdu. 1920'de Eski?ehir'de I. Uçak Bölü?ü, U?ak'ta II. Uçak Bölü?ü, Amasra'da da bir Deniz Uçak Üssü kuruldu. Ancak buralardaki az say?da uçaktan hiçbiri uçacak durumda de?ildi.

SAKARYA SAVA?I'nda Yunan ordusundaki 18 uça?a kar??l?k Türk Ordusu'nda sadece 2 uçak vard?.

Bu 2 uçakl?k Kuvay? Havaiye'nin üssü Polatl?-Ankara demiryolu üzerindeki MALIKÖY'dü. SAKARYA SAVA?I sonras?nda ?TALYA ve FRANSA'n?n TBMM ile anla?malar?ndan sonra ?TALYA'dan 21 adet, FRANSA'dan 10 adet uçak al?nd?. Silahs?z olarak al?nan bu uçaklara Alman Maksim makineli tüfekleri tak?ld?. Bu uçaklar?n ço?u ate? ederken kendi pervanelerini deldi. RUSYA'dan ve ?TALYA'dan al?nan uçak yak?t? ise at ve e?eks?rt?nda ka?n?larla Anadolu'ya ta??nd?. Yurt d???ndan uçak bombas? al?namay?nca 7.5 kg.'l?k top mermilerinden uçak bombas? yap?lmaya çal???ld?.

Büyük Taarruz ‘un ba?lad??? 26 A?ustos 1922'de ke?if uçaklar? kendilerinden istenilen bütün görevleri ba?ar?yla yerine getirdiler. Seçilen hedefleri bombalad?lar. Av uçaklar? da havada Yunan uçaklar?yla çat??t?lar; 3 adet dü?man uça??n? inmek zorunda b?rakt?lar, 1 dü?man uça??n? da Yüzba?? Faz?l Bey, AFYON HASANBEYL? civar?nda dü?ürdü.

Atatürk, KUVAYI HAVA?YE'nin bu ba?ar?s? nedeniyle 31 A?USTOS 1922'DE havac?lar? kabul edip rütbelerini yükseltti. ??te bu nedenle Cumhuriyeti kuranlar, 30 A?ustoslar?, “ZAFER VE TAYYARE BAYRAMI” olarak kutlad?lar.

Atatürk Hava Kuvvetlerinin önemini bildi?i için, Güçlendirmek amac?yla ?ubat 1925'te TÜRK TAYYARE CEM?YET?'ni (Türk Hava Kurumu'nu) kurdu.

Atatürk'ün himayesinde, ?smet ?nönü'nün fahri ba?kanl???nda kurulan cemiyetin ilk ba?kan? Atatürk'ün yaverlerinden CEVAT ABBAS GÜRER, daha sonraki ba?kan? ise Atatürk'ün yak?nlar?ndan AHMET FUAT BULCA idi. THK'n?n birinci amac? UÇAK FABR?KALARI KURMAKTI.

THK Nizamnamesindeki ifadeyle, “Türk milletinin en öncelikli olarak yapmas? gereken bir tayyare fabrikas? kurmakt?r. Avc?, ke?if, talim ve bombard?man tayyarelerinin bütün aksam?n? imal edecek ve istenilen nitelikte tayyareler meydana getirecek bir fabrika tesisi için sarf edilmesi laz?m gelen paran?n ehemmiyetini Türk milleti takdir edebilmektedir. Fabrika ile bir de pilot yeti?tirebilecek okul tesis edilmesi kesin gerekliliktir…”

THK'n?n parasal kaynaklar? ?öyle belirlendi:

1- Fitre, zekât ve kurban derileri,

2- Tayyare Piyangosu,

3- Bir kuru?luk Tayyare Cemiyeti dilekçe pulu,

4- Sigara paketlerindeki bir tek sigara,

5- ?ki c?va madeninin i?letilmesinden elde edilen tüm gelirler,

6- Askeri terhis tezkerelerinin geliri,

7- El ve duvar ilanlar? imtiyaz?,

8- U?ak ?eker Fabrikas?'n?n her y?lki ilk mahsulü,

9- Baz? vergiler,

10- Atatürk'ün Nutuk'undan elde edilecek telif geliri.

Ancak bu kaynaklar yeterli de?ildi. THK, orduya uçak almak için “BA?I?” ve “YARDIM” kampanyas? ba?latt?. Öncelikle Atatürk, 10 bin lira ba???la kampanyaya kat?ld?. NUR? DEM?RA?'?n karde?i NAC? DEM?RA? 120 bin lira, VEHB? KOÇ da 5 bin lira ba???lad?. THK'ya 30 ila 50 lira ba???layanlara bronz, 75 ila 100 lira ba???layanlara alt?n, 5 bin liradan fazla ba???layanlara de?erli ta?larla bezenmi? madalyalar verildi. Madalyalar?n üstünde Vecihi Hürku?'un yapt??? “VEC?H? K-VI” model uça??n resmi vard?.

AYRICA 10 bin lira ba???layan ki?i, kurum ve ?ehirler ald?klar? uça?a ad verebiliyordu. THK'ya ilk ba??? CEYHAN'dan geldi. Ceyhan ilçesinin 10 bin liral?k ba????yla al?nan uça?a “Ceyhan” ad? verildi. THK'n?n uçak kampanyas?na halk?n ilgisi büyüktü. Vatanda?lar elde ettikleri ürünün bir k?sm?n?, tarlas?n?, ba??n?, bahçesini, hayvan?n? satarak kampanyaya destek oldu. Hatta maa??n? ve evlilik yüzü?ünü ba???layanlar bile oldu. THK k?sa sürede birinci hedefine ula?t?.

 GENÇ CUMHUR?YET, UÇAK FABR?KALARI KURDU:

1- 1926'da TOMTA? Kayseri Uçak Fabrikas? kuruldu.

2- 1932'de Eski?ehir Tayyare Tamir Fabrikas? kuruldu.

3- 1941'de THK Ankara Etimesgut Uçak Fabrikas? kuruldu.

4- 1945'te THK Ankara Gazi Uçak Motoru Fabrikas? kuruldu.

THK, Hava Kuvvetleri'ni güçlendirmek için sürekli yerli-milli havac?l???n önemini vurgulad?. Bunun için Türkiye'nin ilk pilotlar?ndan Binba?? FAZIL BEY'in hayat?n? kaybetti?i günü “TAYYARE ?EH?TLER?N? ANMA GÜNÜ” olarak kabul etti. 30 A?ustoslar? ise “TAYYARE BAYRAMI” olarak kutlad?.

 Ayd?nl? Pilot Binba?? Faz?l Bey, Milli Mücadele'nin nam yapm?? kahramanlar?ndand?. Cumhuriyet'in kurulu?una omuz vermi? ancak Cumhuriyet'in ilân?n? görememi?ti... “Hava ?ehitleri Günü” onun ?ehit oldu?u gün olarak kabul edildi.

 Binba?? Faz?l Bey, 27 Ocak 1923 günü 34 ya??nda uça??n?n ar?zalanarak dü?mesi üzerine ?zmir’de ?ehit oldu. Onun ?ehadeti, bir tarihin de ba?lang?c?d?r. Faz?l Bey, Cumhuriyet’in ilk hava ?ehididir. Her y?l Türk havac?lar? bugünde tüm ?ehitlerini anar... ?lk hava pilotlar?m?zdan biridir. ??gal döneminde ?zmir'e uça?? ile inen ilk ki?i Binba?? Faz?l Bey'dir. 1914'te Çanakkale'de, 1916'da Irak'ta Kût'ül-Amâre'de, 1918'de ?stanbul'da ?NG?L?Z mitralyözlerin 5 bin mermisine kar??l?k tek ba??na mücadele etmi?tir. Biz de onu sayg?yla an?yoruz.

Türk Tayyare Cemiyeti'nin 1925'teki nizamnamesinin 35. maddesine göre 31 A?ustoslar?n “TÜRK TAYYARE BAYRAMI” olarak kutlanmas? kabul edildi. Ancak ertesi y?l bu bayram?n tarihi 30 A?ustos olarak de?i?tirilip “ZAFER BAYRAMI” ile birle?tirildi. BAKANLAR KURULU'NUN 25 A?USTOS 1926 tarihli kararnamesiyle 1926 y?l?ndan itibaren 30 A?ustos “Zafer ve Tayyare Bayram?” olarak kutlanmaya ba?land?.

                27 May?s 1935 tarihli “Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakk?nda Kanun” da “Tayyare Bayram?” ifadesine yer verilmemi? olmas?na kar??n, uygulamada 1926'dan itibaren 30 A?ustoslar “Zafer ve Tayyare Bayram?” olarak kutland?.

 “Zafer ve Tayyare Bayram?” ve “Tayyare ?ehitlerini Anma Günü” d???nda, 1935'ten itibaren her y?l?n 30 A?USTOS ?LE 5 EYLÜL ARASI “Hava Haftas?” olarak belirlendi. 1935'ten itibaren bu hafta boyunca törenler yap?ld?.

30 A?USTOS ZAFER VE TAYYARE BAYRAMI ?stanbul, Ankara, ?zmir ba?ta olmak üzere tüm yurtta büyük bir co?kuyla kutlan?rd?. Bayram günü Ankara semalar?nda uçaklar görülürdü. Ankara'da her yer süslenir; caddeler, sokaklar al bayraklarla donat?l?rd?. THK'n?n Ankara Hac?bayram'daki merkez binas? da bayraklarla süslenir ve gece ???kland?r?l?rd?.

Burada bir kabul töreni yap?l?rd?; törene Devletin tüm ileri gelenleri kat?l?rd?. Di?er illerde de yetkililerin ve halk?n kat?l?m?yla törenler ve e?lenceler düzenlenir, balolar yap?l?r, filmler gösterilir, tiyatro oyunlar? sergilenir, spor yar??malar? düzenlenir ve kuruma ba??? toplanmaya çal???rlard?. Top at??lar? yap?l?r, limanda demirli gemiler ile fabrikalar be? dakika boyunca düdük çalarak törene kat?l?rd?. Tüm esnaf, o gün boyunca elde ettikleri tüm geliri, THK'ya arma?an ederdi. Ö?renciler Tayyare Rozeti da??t?rd?. Ayr?ca Tayyare Piyangolar? düzenlenirdi. THK'n?n “Havac?l?k ve Spor Dergisi”, 30 A?ustos Zafer ve Tayyare Bayramlar?na “özel nüsha” ç?kar?rd?.

30 A?USTOS 1929'da Ye?ilköy'de ?STANBUL'un ald??? üç uça?a, BEYAZIT, FAT?H, BALIKÇILAR ad? verildi.  Ayr?ca ünlü pilot Vecihi Hürku?, birçok ?ehri kapsayan gösteri uçu?lar? yapard?. Bu uçu?lar sonras?nda da THK'ya ba??? toplan?rd?. Türkiye'de kurulan uçak fabrikalar?nda üretilen uçaklar da törenlerde yer al?rd?. Örne?in, 1935'te Ankara'daki “Zafer ve Tayyare Bayram?’nda törenin geçit resmi, Kayseri Uçak Fabrikas?'nda yap?lm?? yerli uçaklar?n akrobasi hareketlerinin ard?ndan yerli planörlerle tamamland?.

 En önemlisi de o gün ülkenin birçok yerinde halk?n ba???lar?yla sat?n al?nan uçaklara “AD VERME TÖREN?” düzenlenirdi. Uçaklara, ba??? yapan illerin, ilçelerin ad? verilirdi. Uçaklar, Zafer ve Tayyare Bayram?'nda yap?lan “ad verme törenleri” sonras?nda orduya teslim edilirdi. Örne?in 1931'de toplanan 37 BA?I? UÇA?INDAN BAZILARINA; “Ak?ehir”, “?skilip”, “Bayburt”, “Siverek”, “Bodrum”, “Cizre” adlar? verilmi?ti.

II. Dünya Sava?? sonras?nda yava? yava? yerli-milli uçak sanayinden vazgeçildi. 1950'lerde de uçak fabrikalar? kapat?ld?. ??te bu süreçte “30 A?ustos Zafer ve Tayyare Bayram?’n?n “TAYYARE” k?sm? da unutturuldu.

Unutmay?n?z ki “Tarihini Unutan Milletlerinin Co?rafyas?n? Ba?kalar? Çizer.”

Adnan GÜLLÜ (Tarih Ara?t?rmac?s? & E?itimci-Yazar)

Faydalan?lan Kaynaklar:

1- Demo Ahmet Aslan, “Tayyare Cemiyeti'nin Propaganda Faaliyetleri ve Tayyare Bayramlar?”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14, S. 3, s. 141-150.

2- Havac?l?k ve Spor Dergisi, 15 Eylül 1929, 30 A?ustos 1930, 15 Eylül 1930,

3- Sinan Meydan, Akl? Kemal “Atatürk'ün Ak?ll? Projeleri”, C.4, 2. Bas, ?stanbul, 2018

Rahmi Do?anay, “Büyük Taarruz'da Türk Havac?l???”, F?rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.13, S.1, Elâz??, 2003.

4- Sabiha Gökçen, Atatürk'ün ?zinde Bir Ömür Böyle Geçti, ?stanbul, 1981.

5- Türk ?stiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekât?, C.5, Ankara, 1964.

6- Türk Tayyare Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Ankara, 1341.

7- Türk Tayyare Cemiyeti: Esas Nizamname ve Madalya Nizamnamesi, Ankara, 1932.

8- Yücel Öztürk, “30 A?ustos Zafer ve Tayyare Bayram? Kutlamalar?; Amaç, Süreç ve Kazan?mlar”