AL?RIZA BEY VE ZÜBEYDE HANIM

Tarih 6 May?s 1876 Selanik. ...

Bir Bulgar k?z?, tahsildar Emin Efendi ile evlenebilmek için Müslümanl??? kabul etti. Bulgarlar bu durumu kabul edemedi. Tesettüre girmi? k?z?, jandarmalar?n elinden zorla al?p, kendilerine kar?? koymaya çal??an 10 kadar Türk’ü de döverek, Amerika Konsoloslu?u’na götürdüler...

Olay? duyan Selanikli Müslümanlar, "k?z?n dini ve ?rk? ne olursa olsun, mademki çar?af giymi?tir, bu k?yafette bir kad?n?n çar?af?n? y?rt?larak götürülmesi dine, millete, devlete hakarettir. Biz bunu hazmedemeyiz" diyerek Saatli Cami’de topland?lar...

K?z?n ABD Konsoloslu?u’nda oldu?unu ö?renince yabanc? görevlilere sald?rd?lar. Selanik'teki Alman konsolosu Eric Abbot ile Frans?z Konsolosu Jules Moulin öldü¬rüldü öldürülmesi olay? bir anda uluslararas? siyasal krize dönü?türdü... Yabanc? devletlerin ?stanbul'daki elçileri hadiseyi haber al?r almaz Rusya elçisi ??natiyef'in ba?kanl???nda bir toplant? yapt?lar. "Mensup olduklar? devletlere hadiseyi yaz?p, donanma istemeye, karaya asker ç?kar?p Selanik ve havalisini i?gal ettirmeye" karar verdiler.

Derhal muhtelif devletlerin gemileri de, Selanik liman?na geldiler. Bunun üzerine hemen harekete geçen Bab?ali, Selanik Valisi Refet Pa?a'y? görevden ald?. Hadisede ismi geçen 54 ki?i tutukland?, eleba?lar? addedilen 6 ki?i derhâl idam edildi ve maktul konsoloslar?n mensup olduklar? devletlere teessür ve taziyelerle birlikte toplam 900.000 Frank konsoloslar?n ailelerine tazminat ödendi. Böylece, Osmanl? Devleti'nin Selanik Vilayeti Almanya ve Fransa Konsoloslar?n?n öldürülmesi olay?, Avrupa Devletleri'nin Selanik'e asker ç?karmas?na gerek kalmadan çözüldü. Bu olay?, Bulgarlar ve Rumlar ç?kartt?klar? halde onlara hiç dokunulmad?. Almanya ve Fransa konsoloslar?n?n feci ölümlerine sebebiyet verenler cezas?z kald?. Olay bütün elçi ve konsoloslar ile yabanc? tüccarlar? korkuya, dolay?s?yla devletleri Osmanl? Devleti aleyhine sevk etti.

Olayda eleba?? oldu?u iddia edilenlerden biri de k?z?l sakallar?ndan dolay? "KIZIL HAFIZ" diye bilinen HAFIZ AHMED’di. K?z?l Haf?z Ahmed, yedi y?l boyunca saklanaca?? ve orada ölece?i Makedonya da?lar?na kaçm??t?.

Selanik Evkaf Dairesi’nde memur olan AL? RIZA EFEND?, babas? K?z?l Haf?z Ahmed’i arayan jandarmalar taraf?ndan birkaç kez karakola götürüldü. Zübeyde Han?m kay?npederinin da?a kaçmas? ve kocas?n?n sürekli gözalt?na al?nmas?n? hep korkuyla izledi. Daha çok gençti; yirmisinde yoktu...

Ali R?za Efendi ile Zübeyde Han?m’?n ne zaman evlendikleri tam olarak bilinmiyor. Tahmini olarak 1870’lerin ba?? deniliyor. Ali R?za Efendi evlenmek istedi?ini söyledi?i akrabalar? arac?l???yla. Sar?güllü Hac? Sofulardan Feyzullah A?a’n?n k?z?; kumrala çalan sar???n, beyaz tenli, orta boylu, mavi gözlü, dalgal? k?v?rc?k saçl? ZÜBEYDE bulundu.

               Ayd?n Milletvekili Tahsin San, ?u bilgileri vermi?tir: "Atatürk'ün validesi Zübeyde Han?m, Sofu-zade ailesinden Feyzullah A?a'n?n k?z?d?r. Bunlar Selanik'te do?mu?lard?r. Bu aile 130 sene evvel Sar?göl'den Selanik'e gelmi?lerdir. Vodina Kazas?'n?n bat?s?nda Sar?göl Nahiyesi'nde onalt? köyden ibaret olan bu nahiye ailesi, Makedonya ve Tesalya'n?n fethinden sonra Konya civar? ailesinden Osmanl? Hükümeti'nin sevk ve iskan ettirdi?i Türkmenlerdendir. Son zamanlara kadar be? as?r müddet içinde hayat tarzlar?n?, k?l?k - k?yafetlerini de?i?tirmemi?lerdi."

Eldeki mevcut bilgilere göre aile, 1466'larda Karaman'dan gelerek Vodina Sanca??'na ba?l? Sar?göl'e yerle?mi?; sonra Selanik yak?nlar?ndaki Lankaza (Langaza)'ya göçmü?, Zübeyde Han?m 1857'de burada dünyaya gelmi?tir. Atatürk'ün annesi Zübeyde Han?m'?n babas? Sofu-zade Feyzullah Efendi üç defa evlenmi?tir. ?simlerini bilmedi?imiz di?er iki e?i bir tarafa b?rak?lacak olursa, Zübeyde Han?m'la birlikte Hasan A?a ve Hüseyin A?a, Feyzullah Efendi'nin üçüncü e?i Ay?e (Ai?e) Han?m'dan dünyaya gelmi?lerdir.

Yak?n tarihimize ???k tutacak yer ve mevki adlar? ile özellikle Atatürk'ün soyuna ili?kin bilgi ve belgeler de bu iki belde kültürü içerisindedir. K?z?llar ve ?brala'n?n mezralar? olan K?z?lyar, Çardak deresi ve Tekke mevkileri bu iki a?iretin mensuplar?nca otlak olarak kullan?lmaktayd?. ?brala Deresinde ?smail Hac? Obru?u, Öksüz Ömer, Merdivenli, Göçer ve ?nlikuyular çevresinde sürülerini otlatm??lard?.

Mustafa Kemal ‘in baba soyu, AYDIN / SÖKE’nin SERÇ?NE köyünden gelerek Manast?r vilayetine yerle?tirilen “KOCACIK” Yörüklerin (Koca Hamza Yörüklerin)’ dendir. Bunlar Anadolu’nun Türkle?mesinde katk?s? olan “K?z?l – O?uz” veya “Kocac?k Yörükleri Türkmenlerinden” geldi?ini göstermektedir. 

K?z?llar ve Sofular cemaatlerine ba?l? sürü sahiplerinin yüzlerce y?l sonra K?z?llar cemaatinden Ali R?za Bey ile Sofucular cemaatinden Zübeyde Han?m'?n Selanik'te bir yuva kurmalar? yaz?l? kaynaklar kadar, bir söylence olarak yörenin sözlü da?arc???nda da canl?l???n? korumaktad?r.

Atatürk’ün babas? Ali R?za Efendi, Selanik’te 1839 y?l?nda do?du. Selanik’te Abdi Haf?z Mektebi’nde okudu?unu ve Vak?flar ?daresi’nde “ikinci katip” olarak memuriyet yapt???n? bildi?imiz Ali R?za Efendi, sonradan Rüsumat ?daresi’ne girmi? ve “Gümrük Memurlu?u” görevlerinde bulunmu?tur.

               1935 y?l?nda ele geçirilen ve Ali R?za Efendi’ye ait oldu?u tespit edilen bir foto?rafla ilgili olarak yap?lan ara?t?rmalar sonucu, onun 1876-1877 y?llar?nda Selanik’teki “Asakir-i Milliye Taburu”nda “Birinci Mülaz?m”, Üste?men rütbesiyle görev yapt???n? ö?reniyoruz. Mensubu oldu?u “Selanik Asakir-i Milliye Taburu” 1876 Osmanl?-S?rp Sava??’n?n ba?lad??? günlerde ?ura-y? Devlet Ba?kan? olan Midhat Pa?a’n?n te?ebbüsleri ile kurulmu? “gönüllü taburlar”dan biridir.

Annesi Ay?e Han?m k?z?n?n evlenmesine kar??yd? ama ikna edildi. Zübeyde Han?m, AliR?za Efendi’nin ailesinin Yenikap? Mahallesi’ndeki evine gelin gitti.

Ali R?za Efendi, "Gülzar-? Cennetim Zübeydem" diye hitap etti?i kar?s?n? çok sevdi. Zübeyde Han?m Yenikap?’daki evde üç çocuk dünya getirdi: Ahmed, Ömer ve Fatma. Fatma daha ya??n? dolduramadan öldü. Babas? Haf?z Ahmed’in Makedonya da?lar?na gitmesinin birkaç ay sonra, Ali R?za Efendi, Osmanl?-Rusya sava?? nedeniyle Selanik’te kurulan ASAK?R-? MÜLK?YE’ye, yani yard?mc? askerler birli?ine kat?ld?.  35 ya??ndayd?; okuryazar oldu?u için geçici olarak üste?men rütbesi verildi. Askerli?i yakla??k iki y?l sürdü; Ayastefanos Anla?mas?’ndan sonra askerli?e veda etti.

Askerlikten sonra Ali R?za Efendi, Osmanl?-Yunanistan s?n?r?ndaki Olimpos Da??’n?n ormanlarla kapl? eteklerinde bulunan gümrük kontrol noktas?na gümrük muhafaza memuru olarak tayin edildi. Ege denizi k?y?s?nda Pa?aköprüsü denilen bu ?ss?z yer, Selanik’e 120 km uzakl?ktayd? ama karayolu yoktu. Ya?amak için uygun bir yer de?ildi; ne kasaba ne köydü; sadece görevlilerin ailelerinin kald??? derme çatma birkaç ev ve gümrük kontrol binas?ndan ibaretti. Üstelik Olimpos Da?? Rum e?k?yalarla doluydu ve etraf? haraca kesmi?lerdi.

Zübeyde Han?m iki çocu?uyla bu ?ss?z ve kasvetli yere gelmekten hiç ho?nut olmad?. ?kinci çocu?u Ömer’i ilaçs?zl?k ve bak?ms?zl?ktan burada kaybetti. Fatma’dan sonra Ömer’i de kaybeden Zübeyde Han?m’? bir korku sald?; "Ya Ahmed’ime de bir ?ey olursa?" Hep Selanik’e dönmek istedi.

Ali R?za Efendi’nin görev yapt??? gümrü?ün bütün i?leri kereste ihracat? üzerineydi. Ali R?za Efendi, görevi s?ras?nda kereste tüccar?yla tan???p arkada? oldu. Bu arkada?l?k ona yeni bir i? kap?s? açt?; memurluktan ayr?l?p, kereste tüccarlar? Cafer Efendi ile ortakl?k kurup ticarete at?ld?. 3 lira maa? ald??? devlet memurlu?undan sonra bu ticaret Ali R?za Efendi’ye para kazand?rmaya ba?lad?. Yoksulluk günleri geri de kalm??t? i?te; bu nedenle Selanik’e dönmek isteyen e?inden hep sab?r istedi. Zübeyde Han?m dindar bir kad?nd?. Be? vakit namaz k?l?yordu. Ya?am gücünü hep dualardan al?yordu. Ancak korktu?u oldu; son çocu?u Ahmed de öldü. Küçük çocuk sahil kenar?ndaki kumlukta aç?lan bir mezara defnedildi.

O gece ç?kan f?rt?na denizde dev dalgalara neden oldu. K?y?lar? döven dalgalar Ahmed’in minik cesedini yerinden ç?kard?.  Da?lardan inen aç çakallar kefen içindeki ufac?k bedeni paramparça etti. Sabah haberi ö?renip olay yerine ko?an Zübeyde Han?m bu ac?l? manzaray? görünce ?oke olup orac?kta bay?ld?. Pa?aköprüsü’nde ya?ayan bir avuç insan Zübeyde Han?m’? teselli etmek için ellerinden geleni yapt?lar. Ancak... Ahmed’in ölümü sonras? ya?ananlar Zübeyde Han?m’?n ruhsal dünyas?nda derin yaralar açt?. Günler geçti; Zübeyde Han?m’?n gözünün önünden o korkunç manzara gitmedi bir türlü. Geceleri kabus gördü sürekli.

Üstelik hamileydi...

Ahmed’in ölümünden sonra Ali R?za Efendi yine i?inin ba??na döndü. Eve pek az u?ruyor; günlerini i?i nedeniyle ormanda geçiriyordu. Bir an önce para biriktirip bu kasvetli yerden kendini ve kar?s?n? kurtarmak istiyordu. Bu nedenle haraç isteyen Rum e?k?yalar?n tehditlerine bile ald?rm?yordu. Kendi ba??na bir ?ey gelece?inden korkmuyordu ama e?i için kayg?lanmaya ba?lad?. E?ini güvenlikli bir yerde rahat do?um yapmas? için Selanik’e götürdü.

Art?k ellerine iyi para geçiyordu; Ali R?za Efendi, AHMED SUBA?I MAHALLES?’nde üç katl?, pembe boyal? bir ev kiralad?. Üftade isimli siyahi bir kad?n? da yard?mc? tuttu. Ve tekrar i?inin ba??na döndü.

Zübeyde Han?m daha otuzuna gelmemi?ti. Ruhsal dünyas? evlat ac?s? ya?ayan tüm anneler gibi altüst olmu?tu. Yetmezmi? gibi, birkaç hafta sonra kocas? Ali R?za Efendi’yi Rum e?k?yalar kaç?rd?. Ali R?za Efendi yüksek bir fidye kar??l??? özgürlü?üne kavu?abildi. Kereste ticaretini b?rakt?. Zaten Osmanl? jandarmas? da, "Rum e?k?yalar bar?nmas?n" diye orman? yakm??t?!

Tüm bu olaylar do?um tarihi yakla?an Zübeyde Han?m’?n sinirlerini allak bullak etti.

?yi annelik yapamayaca??ndan, yeni do?acak bebe?inin de ölece?inden korkuyordu. Elinden tespih, dudaklar?ndan dua eksik olmad? o gergin günlerde. Bütün dualar? do?acak bebe?inin sa?l??? içindi.

Bebe?inin kendisi gibi sar???n ve mavi gözlü olmas?n? istiyordu. Soranlara k?z çocu?u istedi?ini söylüyordu ama içten içe erkek evlat arzuluyordu. Ve iste?i oldu; t?pk? kendisi gibi sar???n, mavi gözlü bir o?lu oldu...Ali R?za Efendi o?lunun kula??na e?ilip ad?n? f?s?ldad?: Mustafa. Mustafa; Ali R?za Efendi’nin daha minik bir bebek iken kaza sonucu be?ikten dü?üp ölen karde?inin ad?yd?...

Alir?za Memuriyetten ayr?ld?ktan sonra giri?ti?i her ticari faaliyet bu ?ekilde ba?ar?s?zl?kla sonuçlanan Ali R?za Efendi, bu olaylardan çok etkilenmi? ve büyük bir moral çöküntüsü içinde hayata küsmü? ve a??r bir hastal??a yakalanm??t?r. Zübeyde Han?m an?lar?nda bu geli?meleri ?öyle anlatmaktad?r: “Merhumun, son günlerinde i?inin fena gitmesinden çok müteessir oldu. Kendisini sal?verdi. Daha sonra da dervi? me?rep bir hal alarak eridi gitti.

Kocam?n hastal??? büyüdü, art?k ya?amazd?.” Makbule Han?m’?n ifadelerine göre Ali R?za Efendi, “i?lerinin kötü gitmesinden çok müteessir oldu... Nihayet barsak veremine tutuldu. Üç sene hastal?k çektikten sonra vefat etti...” Ali R?za Efendi’nin hastal???na içkinin etkisiyle ?iddetlenen ba??rsak iltihab? tan?s? kondu. 47 ya??nda öldü, Zübeyde Han?m 27 ya??nda dul kald? ve kendisine devlet taraf?ndan iki mecidiye (40 kuru?) dul maa?? ba?land?. 

Ali R?za Efendi’nin ölüm tarihi ile ilgili olarak de?i?ik tarihler verilmektedir. Mustafa Kemal hat?ralar?nda, tarih vermeden, “...?emsi Efendi Mektebi’ne kaydedildim. Az zaman sonra babam vefat etti” demektedir. K?z karde?i Makbule Han?m ise an?lar?nda, kendisinin do?du?u günlerde (1885), babas?n?n hastal???n?n ba?lad???n?, i?ine gidemedi?ini ve ilk ya??n? doldurdu?unda da hastal???n çok a??rla?t???n? ve en küçük k?z karde?i Naciye (do?umu: 1889) k?rk günlük iken babas?n?n vefat etti?ini anlat?r.

Bu durumda Ali R?za Efendi’nin ölümünün 1899 veya 1990’?n ilk aylar?na rastlamas? gerekir. Mustafa Kemal de o s?rada dokuzuncu ya??n?n içindedir. Ve ?emsi Efendi Okulu’nun üçüncü s?n?f?ndad?r. Afet ?nan, “Mustafa, daha ilkokul ça??nda babadan yetim kalm??t?r” derken; Ali Fuat Cebesoy da, “babas? öldü?ünde Mustafa Kemal’in 9-10 ya?lar?nda oldu?unu” yazmaktad?r.

Adnan Güllü (Tarih Ara?t?rmac?s? & E?itimci –Yazar)

Faydalan?lan Kaynaklar.

Dr. Ali Güler Atatürk’ün Ailesinin seceresi

Atatürk Ara?t?rma Merkezi Dergisi, Say? 45, Cilt: Xv, Kas?m 1999

Atatürk (Andrew Mango)

Atatürk’ün Soy Kütü?ü ( Burhan Göksel )

Bilgi Ça??nda ki Türk Gençli?i ( ?ecaattin Zengino?lu)  

Atatürk Ve Ailesi Adnan Güllü Mavi Didim Gazetesi