30 AĞUSTOS ZAFER VE TEYYARE BAYRAMI

“Kendi Tarihini öğrenmezsen başkalarının anlattığı masalları TARİH diye dinlersin.”  Yabancı bir düşünürünün dediği gibi Tarihiniz çok zengin, ancak genç kuşaklara aktarmada o kadar yetersizsiniz” Diyor. Onun için Tarihi hafızamıza sahip çıkmasını bilelim ve gençlere aktaralım.

                Büyük Önder Mustafa Kemal Atatürk'ün Başkomutanlığında 26 AĞUSTOS 1922’de AFYON-KOCATEPE’de başlayan ve 30 AĞUSTOS 1922’DE DUMLUPINAR'da emperyalist devletlere karşı kazanılan “Büyük Taarruz ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi” Savaşının Yıl dönümüdür.

 “Bağımsızlık” ve “Kurtuluş” mücadelemizin zaferle taçlandığı, Cumhuriyetimizin temellerinin inşa edildiği ve TARİHTEN SİLİNMEK İSTENEN BİR MİLLETİN direniş ve dirilişinin yükseldiği, Gündür. Ayrıca tüm ezilen milletlere moral ve heyecan kaynağı olan günü coşku ile kutluyoruz.…

30 AĞUSTOS ZAFER VE TEYYARE BAYRAMI KUTLU OLSUN

30 AĞUSTOS Zafer Bayramı, ilk defa 30 AĞUSTOS 1923 tarihinde:

AFYONKARAHİSAR, DENİZLİ, KAHRAMANMARAŞ, ANKARA VE İZMİR'DE kutlanmıştır. İşgale uğrayan bu iller, kurtuluşun ne anlama geldiğini en çok bilen illerdi... Daha sonra  İlk kez 1924 yılında AFYON'DA BAŞKUMANDAN ZAFERİ adıyla kutlandıktan sonra,  30 Ağustos  günü, Türkiye'de 1926'dan itibaren ZAFER BAYRAMI olarak kutlanmaya devam etmektedir. 30 AĞUSTOSLAR, 1926'dan itibaren “Zafer ve Tayyare Bayramı” olarak kutlandı.

Genç Cumhuriyet, 1925-1945 arasında uçak fabrikaları kurdu. Fakat II. Dünya Savaşı sonrasında yerli-milli uçak sanayiden vazgeçildi. 1950'lerde uçak fabrikaları kapatıldı.  İşte bu süreçte “30 Ağustos Zafer ve Tayyare Bayramı’nın “TAYYARE” kısmı da unutturuldu

Bu toprakların yeniden vatan yapılışının 101.nci yılında “30 Ağustos Zafer Bayramı’nı coşkuyla kutluyoruz. Ancak 1950'lerden beri bu önemli bayramın aslında yarısını kutluyoruz, çünkü diğer yarısını unutturdular. Bizim bugün “30 Ağustos Zafer Bayramı” diye kutladığımız bayram, Cumhuriyet'in ilk yıllarında “30 Ağustos Zafer ve Tayyare Bayramı” olarak kutlanıyordu. “Nasıl yani?” dediğinizi duyar gibiyim! En iyisi her şeyi en başından anlatalım

KUVAYI HAVAİYE

Milli Mücadele'de TBMM, 13 HAZİRAN 1920'de Harbiye Dairesi'ne bağlı bir “Kuvayı Havaiye Şubesi” kurdu. 1920'de Eskişehir'de I. Uçak Bölüğü, Uşak'ta II. Uçak Bölüğü, Amasra'da da bir Deniz Uçak Üssü kuruldu. Ancak buralardaki az sayıda uçaktan hiçbiri uçacak durumda değildi.

SAKARYA SAVAŞI'nda Yunan ordusundaki 18 uçağa karşılık Türk Ordusu'nda sadece 2 uçak vardı.

Bu 2 uçaklık Kuvayı Havaiye'nin üssü Polatlı-Ankara demiryolu üzerindeki MALIKÖY'dü. SAKARYA SAVAŞI sonrasında İTALYA ve FRANSA'nın TBMM ile anlaşmalarından sonra İTALYA'dan 21 adet, FRANSA'dan 10 adet uçak alındı. Silahsız olarak alınan bu uçaklara Alman Maksim makineli tüfekleri takıldı. Bu uçakların çoğu ateş ederken kendi pervanelerini deldi. RUSYA'dan ve İTALYA'dan alınan uçak yakıtı ise at ve eşeksırtında kağnılarla Anadolu'ya taşındı. Yurt dışından uçak bombası alınamayınca 7.5 kg.'lık top mermilerinden uçak bombası yapılmaya çalışıldı.

Büyük Taarruz ‘un başladığı 26 Ağustos 1922'de keşif uçakları kendilerinden istenilen bütün görevleri başarıyla yerine getirdiler. Seçilen hedefleri bombaladılar. Av uçakları da havada Yunan uçaklarıyla çatıştılar; 3 adet düşman uçağını inmek zorunda bıraktılar, 1 düşman uçağını da Yüzbaşı Fazıl Bey, AFYON HASANBEYLİ civarında düşürdü.

Atatürk, KUVAYI HAVAİYE'nin bu başarısı nedeniyle 31 AĞUSTOS 1922'DE havacıları kabul edip rütbelerini yükseltti. İşte bu nedenle Cumhuriyeti kuranlar, 30 Ağustosları, “ZAFER VE TAYYARE BAYRAMI” olarak kutladılar.

Atatürk Hava Kuvvetlerinin önemini bildiği için, Güçlendirmek amacıyla Şubat 1925'te TÜRK TAYYARE CEMİYETİ'ni (Türk Hava Kurumu'nu) kurdu.

Atatürk'ün himayesinde, İsmet İnönü'nün fahri başkanlığında kurulan cemiyetin ilk başkanı Atatürk'ün yaverlerinden CEVAT ABBAS GÜRER, daha sonraki başkanı ise Atatürk'ün yakınlarından AHMET FUAT BULCA idi. THK'nın birinci amacı UÇAK FABRİKALARI KURMAKTI.

THK Nizamnamesindeki ifadeyle, “Türk milletinin en öncelikli olarak yapması gereken bir tayyare fabrikası kurmaktır. Avcı, keşif, talim ve bombardıman tayyarelerinin bütün aksamını imal edecek ve istenilen nitelikte tayyareler meydana getirecek bir fabrika tesisi için sarf edilmesi lazım gelen paranın ehemmiyetini Türk milleti takdir edebilmektedir. Fabrika ile bir de pilot yetiştirebilecek okul tesis edilmesi kesin gerekliliktir…”

THK'nın parasal kaynakları şöyle belirlendi:

1- Fitre, zekât ve kurban derileri,

2- Tayyare Piyangosu,

3- Bir kuruşluk Tayyare Cemiyeti dilekçe pulu,

4- Sigara paketlerindeki bir tek sigara,

5- İki cıva madeninin işletilmesinden elde edilen tüm gelirler,

6- Askeri terhis tezkerelerinin geliri,

7- El ve duvar ilanları imtiyazı,

8- Uşak Şeker Fabrikası'nın her yılki ilk mahsulü,

9- Bazı vergiler,

10- Atatürk'ün Nutuk'undan elde edilecek telif geliri.

Ancak bu kaynaklar yeterli değildi. THK, orduya uçak almak için “BAĞIŞ” ve “YARDIM” kampanyası başlattı. Öncelikle Atatürk, 10 bin lira bağışla kampanyaya katıldı. NURİ DEMİRAĞ'ın kardeşi NACİ DEMİRAĞ 120 bin lira, VEHBİ KOÇ da 5 bin lira bağışladı. THK'ya 30 ila 50 lira bağışlayanlara bronz, 75 ila 100 lira bağışlayanlara altın, 5 bin liradan fazla bağışlayanlara değerli taşlarla bezenmiş madalyalar verildi. Madalyaların üstünde Vecihi Hürkuş'un yaptığı “VECİHİ K-VI” model uçağın resmi vardı.

AYRICA 10 bin lira bağışlayan kişi, kurum ve şehirler aldıkları uçağa ad verebiliyordu. THK'ya ilk bağış CEYHAN'dan geldi. Ceyhan ilçesinin 10 bin liralık bağışıyla alınan uçağa “Ceyhan” adı verildi. THK'nın uçak kampanyasına halkın ilgisi büyüktü. Vatandaşlar elde ettikleri ürünün bir kısmını, tarlasını, bağını, bahçesini, hayvanını satarak kampanyaya destek oldu. Hatta maaşını ve evlilik yüzüğünü bağışlayanlar bile oldu. THK kısa sürede birinci hedefine ulaştı.

 GENÇ CUMHURİYET, UÇAK FABRİKALARI KURDU:

1- 1926'da TOMTAŞ Kayseri Uçak Fabrikası kuruldu.

2- 1932'de Eskişehir Tayyare Tamir Fabrikası kuruldu.

3- 1941'de THK Ankara Etimesgut Uçak Fabrikası kuruldu.

4- 1945'te THK Ankara Gazi Uçak Motoru Fabrikası kuruldu.

THK, Hava Kuvvetleri'ni güçlendirmek için sürekli yerli-milli havacılığın önemini vurguladı. Bunun için Türkiye'nin ilk pilotlarından Binbaşı FAZIL BEY'in hayatını kaybettiği günü “TAYYARE ŞEHİTLERİNİ ANMA GÜNÜ” olarak kabul etti. 30 Ağustosları ise “TAYYARE BAYRAMI” olarak kutladı.

 Aydınlı Pilot Binbaşı Fazıl Bey, Milli Mücadele'nin nam yapmış kahramanlarındandı. Cumhuriyet'in kuruluşuna omuz vermiş ancak Cumhuriyet'in ilânını görememişti... “Hava Şehitleri Günü” onun şehit olduğu gün olarak kabul edildi.

 Binbaşı Fazıl Bey, 27 Ocak 1923 günü 34 yaşında uçağının arızalanarak düşmesi üzerine İzmir’de şehit oldu. Onun şehadeti, bir tarihin de başlangıcıdır. Fazıl Bey, Cumhuriyet’in ilk hava şehididir. Her yıl Türk havacıları bugünde tüm şehitlerini anar... İlk hava pilotlarımızdan biridir. İşgal döneminde İzmir'e uçağı ile inen ilk kişi Binbaşı Fazıl Bey'dir. 1914'te Çanakkale'de, 1916'da Irak'ta Kût'ül-Amâre'de, 1918'de İstanbul'da İNGİLİZ mitralyözlerin 5 bin mermisine karşılık tek başına mücadele etmiştir. Biz de onu saygıyla anıyoruz.

Türk Tayyare Cemiyeti'nin 1925'teki nizamnamesinin 35. maddesine göre 31 Ağustosların “TÜRK TAYYARE BAYRAMI” olarak kutlanması kabul edildi. Ancak ertesi yıl bu bayramın tarihi 30 Ağustos olarak değiştirilip “ZAFER BAYRAMI” ile birleştirildi. BAKANLAR KURULU'NUN 25 AĞUSTOS 1926 tarihli kararnamesiyle 1926 yılından itibaren 30 Ağustos “Zafer ve Tayyare Bayramı” olarak kutlanmaya başlandı.

                27 Mayıs 1935 tarihli “Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun” da “Tayyare Bayramı” ifadesine yer verilmemiş olmasına karşın, uygulamada 1926'dan itibaren 30 Ağustoslar “Zafer ve Tayyare Bayramı” olarak kutlandı.

 “Zafer ve Tayyare Bayramı” ve “Tayyare Şehitlerini Anma Günü” dışında, 1935'ten itibaren her yılın 30 AĞUSTOS İLE 5 EYLÜL ARASI “Hava Haftası” olarak belirlendi. 1935'ten itibaren bu hafta boyunca törenler yapıldı.

30 AĞUSTOS ZAFER VE TAYYARE BAYRAMI İstanbul, Ankara, İzmir başta olmak üzere tüm yurtta büyük bir coşkuyla kutlanırdı. Bayram günü Ankara semalarında uçaklar görülürdü. Ankara'da her yer süslenir; caddeler, sokaklar al bayraklarla donatılırdı. THK'nın Ankara Hacıbayram'daki merkez binası da bayraklarla süslenir ve gece ışıklandırılırdı.

Burada bir kabul töreni yapılırdı; törene Devletin tüm ileri gelenleri katılırdı. Diğer illerde de yetkililerin ve halkın katılımıyla törenler ve eğlenceler düzenlenir, balolar yapılır, filmler gösterilir, tiyatro oyunları sergilenir, spor yarışmaları düzenlenir ve kuruma bağış toplanmaya çalışırlardı. Top atışları yapılır, limanda demirli gemiler ile fabrikalar beş dakika boyunca düdük çalarak törene katılırdı. Tüm esnaf, o gün boyunca elde ettikleri tüm geliri, THK'ya armağan ederdi. Öğrenciler Tayyare Rozeti dağıtırdı. Ayrıca Tayyare Piyangoları düzenlenirdi. THK'nın “Havacılık ve Spor Dergisi”, 30 Ağustos Zafer ve Tayyare Bayramlarına “özel nüsha” çıkarırdı.

30 AĞUSTOS 1929'da Yeşilköy'de İSTANBUL'un aldığı üç uçağa, BEYAZIT, FATİH, BALIKÇILAR adı verildi.  Ayrıca ünlü pilot Vecihi Hürkuş, birçok şehri kapsayan gösteri uçuşları yapardı. Bu uçuşlar sonrasında da THK'ya bağış toplanırdı. Türkiye'de kurulan uçak fabrikalarında üretilen uçaklar da törenlerde yer alırdı. Örneğin, 1935'te Ankara'daki “Zafer ve Tayyare Bayramı’nda törenin geçit resmi, Kayseri Uçak Fabrikası'nda yapılmış yerli uçakların akrobasi hareketlerinin ardından yerli planörlerle tamamlandı.

 En önemlisi de o gün ülkenin birçok yerinde halkın bağışlarıyla satın alınan uçaklara “AD VERME TÖRENİ” düzenlenirdi. Uçaklara, bağış yapan illerin, ilçelerin adı verilirdi. Uçaklar, Zafer ve Tayyare Bayramı'nda yapılan “ad verme törenleri” sonrasında orduya teslim edilirdi. Örneğin 1931'de toplanan 37 BAĞIŞ UÇAĞINDAN BAZILARINA; “Akşehir”, “İskilip”, “Bayburt”, “Siverek”, “Bodrum”, “Cizre” adları verilmişti.

II. Dünya Savaşı sonrasında yavaş yavaş yerli-milli uçak sanayinden vazgeçildi. 1950'lerde de uçak fabrikaları kapatıldı. İşte bu süreçte “30 Ağustos Zafer ve Tayyare Bayramı’nın “TAYYARE” kısmı da unutturuldu.

Unutmayınız ki “Tarihini Unutan Milletlerinin Coğrafyasını Başkaları Çizer.”

Adnan GÜLLÜ (Tarih Araştırmacısı & Eğitimci-Yazar)

Faydalanılan Kaynaklar:

1- Demo Ahmet Aslan, “Tayyare Cemiyeti'nin Propaganda Faaliyetleri ve Tayyare Bayramları”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.14, S. 3, s. 141-150.

2- Havacılık ve Spor Dergisi, 15 Eylül 1929, 30 Ağustos 1930, 15 Eylül 1930,

3- Sinan Meydan, Aklı Kemal “Atatürk'ün Akıllı Projeleri”, C.4, 2. Bas, İstanbul, 2018

Rahmi Doğanay, “Büyük Taarruz'da Türk Havacılığı”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.13, S.1, Elâzığ, 2003.

4- Sabiha Gökçen, Atatürk'ün İzinde Bir Ömür Böyle Geçti, İstanbul, 1981.

5- Türk İstiklal Harbi, Deniz Cephesi ve Hava Harekâtı, C.5, Ankara, 1964.

6- Türk Tayyare Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Ankara, 1341.

7- Türk Tayyare Cemiyeti: Esas Nizamname ve Madalya Nizamnamesi, Ankara, 1932.

8- Yücel Öztürk, “30 Ağustos Zafer ve Tayyare Bayramı Kutlamaları; Amaç, Süreç ve Kazanımlar”